ÖZET

Uyku bütün canlılar için zorunlu olan hava, su ve yiyecek gibi temel fizyolojik bir gereksinimdir. Özellikle çocuklar için uyku, büyüme ve gelişme açısından önemlidir. Uyku sorunları, çocukların genelinde özellikle de zihinsel engelli çocuk ve annelerinde fizyolojik, psikolojik ve sosyal boyutlarda büyük bir sorun oluşturmaktadır. Zihinsel engelli çocuklar ve annelerini olumsuz etkileyen uykuya yönelik sorunların bilinmesi ve buna yönelik önlem alınması gerekmektedir. Bu derlemenin amacı, uykunun tanımlanmasını, zihinsel engelli çocuklar ve annelerinin uyku sorunları ile bu sorunlara yönelik çözüm önerilerini sağlamaktır.

Giriş

Zihinsel engellilik; kronik hastalıklarda olduğu gibi, bireylerde kalıcı olarak yetersizliklere neden olan, yaşamı boyunca kişiyi ve çevresini etkileyen sosyal, duygusal, davranışsal ve bilişsel yönlerden etkileyen bir sorun olup her toplumda yaklaşık olarak %4-5 oranında görülmektedir (1). Dünya Sağlık Örgütü; ortalama olarak bir milyardan fazla engelli birey olduğunu ve bunun 200 milyonunun zihinsel engelli bireylerden oluştuğunu bildirmektedir (2,3). Zihinsel engelli çocukların engellerinin yanı sıra birçok fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunlar yaşadığı bilinmektedir (4). Bu sorunların arasında beslenme güçlükleri, epilepsi, zihinsel engellikten kaynaklı sağlık ve uyku sorunlarının eşlik etmesi yaygın olarak görülmektedir (5).

Uyku, canlıların çevresiyle iletişimin ve etkileşimin farklı uyaranlarla geri döndürülebilir biçiminde geçiçi olarak kaybolması durumudur (6). Türk Dil Kurumu’na göre; ‘‘Dış uyaranlara karşı bilincin, bütünüyle veya bir bölümünün yittiği, tepki gücünün zayıfladığı ve her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu’’ olarak tanımlanmaktadır (7). Ayrıca, organizmanın canlının dış tepkimelere cevap eşiğinin yükseldiği, geri dönüşümü olan bir süreçtir (8). Sağlıklı uyku genel sağlığı, okul öğrenimi, emosyonel durumu, davranışlarının düzenlenmesi, biyolojik, fiziksel ve zihinsel sağlığının korunmasına yardımcı olur (8). Uyku sorunları her yaşta görülmekle birlikte zihinsel yetersizliği olan çocuklarda sıklıkla rastlanılan bir durumdur (9).

Zihinsel yetersizliği olan çocuklarda uyku sorunları 6-12 yaş aralığında yaygın olarak görülmekte olup, çocuğun ve ailesinin günlük yaşam aktivitelerinde olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Bu sorunlar, hem çocukları hem de bakımdan sorumlu bireylerin baş etmekte zorlandığı davranışların başında gelmektedir (10-14). Zihinsel engelli çocuklarda uyku sorunları, vücut fonksiyonlarının bozulmasına, kardiyovasküler hastalıklara, diyabet, obezite, anksiyete, depresyon, dikkat eksikliği, motivasyon düşüklüğü ve bilişsel bozukluklara da neden olmaktadır (15-17).

Uyku sadece zihinsel engelli çocuklar için değil anneleri için de önemli bir fizyolojik gereksinimdir. Zihinsel engelli çocukların uyku sorunu tüm aile üyelerini, özellikle bakımdan sorumlu olan annelerin uykusunu da olumsuz olarak etkilemektedir (18). Engelli çocuğun bakımının yıllar sürmesi, ailelerin özellikle annelerin bakımı için güç sarf etmeleri ve sık sık uykusuz kalmaları sürekli yorgun hissetmelerine, bel ve sırt ağrıları yaşamalarına yol açmaktadır (11).

Zihinsel Engelli Çocuklar ve Annelerinde Sık Görülen Uyku Sorunları

Uyku sorunları her dönemde ve her yaşta yaygın olarak görülen bir sorundur. Çocukların uyku alışkanlıklarını etkileyen ve çocuklarda uyku sorunlarına neden olan pek çok faktör bulunmaktadır. Yapılan araştırmalarla zihinsel engelli çocukların %25’inden fazlasının uyku sorunları yaşadığı belirlenmektedir (19). Zihinsel engelli çocukların yaklaşık 2/3’ünün kronik uykusuzluk sorunu yaşadıkları ve ailelerin yaşam kalitesini etkilediği sonucuna ulaşılmıştır (20). Yapılan bir çalışmada özellikle uykuya dalma ve uykuyu sürdürme sorunları, uykuya başlama süresinin uzun olduğu, geceleri uykudan sık uyandıkları, gündüz uykusuzluk ve kısa süreli uyku (şekerleme), tekrar uykuya dalmakta zorluk çektikleri, uykuya dalma güçlüğü %23, gece sık uyanmalar %28, uykuda konuşma %32, diş gıcırdatma %9,5 gibi sorunlar yaşadıkları belirlenmiştir (21-23).

Zihinsel engelli çocuklarla yapılan bir çalışmada 3 yaş grubu çocukların %14’ünde gece sık uyanma, %12’sinde uykuya dalmada güçlük, 8 yaş grubunda ise %12 uykuya dalmada güçlük, %3 oranında da gece sık uyanma gibi sorunların olduğu bildirilmiştir. Uyurgezerlik %17, uykuda konuşma %5, uykuda horlama %10-12, obstrüktif uyku apne sendromu %2, uykusuzluk %10-30 oranında bildirilmiştir (24). Uyku ile ilgili yapılan başka bir araştırma ise İzmir ilindeki bir Özel Eğitim İlköğretim Okulu’nda eğitim gören zihinsel yetersizliği olan 59 çocuk ile yürütülmüştür. Çocukların 25’i kız, 34’ü erkektir. Çocukların %39’u anneyle birlikte uykuya dalmakta, %76,3’ü uykuya dalarken herhangi bir obje gereksinimi duymakta, %39’u kendi odasında yalnız uyuyamamaktadır. Çalışma sonucuna göre, çocukların kaliteli uyku uyuyamadıkları, agresif, gündüz uyuklama gibi sorunlar yaşadıkları belirlenmiştir (25).

Hollanda’da yapılan bir çalışmada ise ileri düzeyde zihinsel yetersizliği olan, ilaç kullanan, epilepsi ve serebral palsili çocukların daha fazla uyku sorunları yaşadığı saptanmıştır (26). Genel olarak uykuya dalma, uykuyu sürdüme, hipotoni nedeniyle horlama, uyku apsesi, aşırı uykululuk hali, erken uyanma, diş gıcırtma gibi sorunlar da belirlenmiştir (27). Zihinsel engelli çocuklarda ilaç kullanımının da (diüretik, sedatif, antidepresan vb.), uyku düzeninde sorunlar oluşturduğu belirtilmiştir (28).

Zihinsel engelli çocukların annelerinde uykusuzluk, baş ağrısı, anksiyete, agresiflik, migren, depresyon, hipertansiyon, geceleri sık sık uyanma, uyanamama, gündüz uyuklama, gece uyku süresinin uzaması uykuya dalmada ya da devam ettirmede zorluk, aile de rollerin yerine getirilememesi, fiziksel, zihinsel işleyiş bozukluğu, iletişimin azalması, sosyal ve iş hayatında değişiklikler gibi çeşitli sorunlar görülmektedir (29).

Zihinsel Engelli Çocukların Uyku Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

Uyku problemleri için, düzenli uyku- uyanıklık durumlarının düzenlenmesi için programlar geliştirilip, davranışsal müdahele tedavileri, farmakolojik yöntemler bir sağlık personeli eşliğinde destek olunmalıdır (30,31). Çocukların uyku örüntülerini/düzenlerini karşılaştıran araştırmalar planlanması önerilebilir. Sağlıklı uyku alışkanlıklarının geliştirilmesi için bebeklik döneminden başlayarak ailelere danışmanlık yapılması, uyku saati rutinlerinin oluşturulması, yatma zamanlarının düzenlenmesi, yatağa gitme zamanı yaklaştığında sessiz bir ortam oluşturulması, yatak odalarının rahat-sessiz-loş-uygun ısıda olmasına özen gösterilmesi gibi önlemler alınabilir (24).

Çocuğun hem kendi hem de ailesine ilişkin uyku özellikleri, günlük rutin alışkanlıkları, yatmanda önce yapılan rutinler, uyku çevresi, zamanlaması uyku kalitesini olumlu yönde etkilemektedir (32). Çocuk uyumadan önce, banyo yaptırılması, diş fırçalaması, masal okunması, sevdiği aktiviteleri yaptırılması uyku sorununun çözülmesine yardımcı olmaktadır (33). Zihinsel engelli çocuklara yönelik uygulanabilir kaliteli uyku öneri programı Şekil 1’de gösterilmiştir.

Uyku çevresi düzenlemesi: Çocuğun yattığı odanın loş ışıklı ve sessiz bir ortamda bulunması, oda sıcaklığının uygun koşullarda olması, odanın içerisine herhangi bir hayvan bulunmaması, yatağın sadece uyumak için kullanılması, çocuğun uyku kalitesini azaltacak aktivitelerden uzak durulması önerilir (35).

Uyku zamanın düzenlenmesi: Her gün aynı zamanda uyuma ve yatma, haftalık uyku süresini düzenleme, gündüz uyumama, uykuya dalma süresi uzun sürüyorsa çocuğun uykusunu kolaylaştıran ve sevdiği aktiviteler yaptırılmalıdır (36).

Günlük aktivitelerin düzenlenmesi: Çocuğun çok yorucu aktivitelerden uzak tutulması, yaşına ve mental sağlığına uygun aktivitelerin yaptırılması önerilmektedir (37). Yapılan bir çalışmada günde 2 kere yapılan Tai-Chi egzerzisinin uyku kalitesini olumlu yönde etkilediği ve uygulama ile yapılan masajın yararlı olduğu ve çocuk uyumadan önce süt ve süt ürünlerinin tüketilmesi uykuya geçişi kolaylaştırdığı belirlenmiştir (34,36).

Besin alımını düzenleme: Çocuğa yatmadan önce kafein içerikli gıdaların verilmemesi, yatmadan önce süt içme, eğer çocuk acıktı ise; büyük öğünler yerine, atıştırmalık yiyecekler verilmesi önerilir (38,39).

Zihinsel kontrole ilişkin düzenlemeler: Yatmadan önce zihinsel aktiviteyi teşvik edici etmenlerden kaçınılmalı, çocuğun seveceği müzik dinletilmesi, görsel imgeleme ve gevşeme egzersizleri yapılması önerilir (37).

Zihinsel Engelli Çocukları Olan Annelerin Uyku Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

Zihinsel engelli çocukların annelerin uyku sorunlarına yönelik olarak;

• Anneler çok stresli ortamlardan uzak durmalıdır.

• Uyuduğu ortamın uygun koşullarda olması gereklidir.

• Uyanır uyanmaz yataktan kalkılmalıdır.

• Aynı saatte uyumak ve aynı saatte kalkmak gerekir.

• Uyumadan önce alkol, kahve gibi kafein içeren sıvılardan uzak durulmalıdır.

• Gündüz uykularından uzak durulmalıdır.

• Mümkün olduğunca çocuğu ile aynı saatte uyumalı ve aynı saatte uyanmalıdır.

• Günlük rutinlerinin düzenli bir şekilde devam edilmesine özen gösterilmelidir.

• Uyumadan önce fazla aktivite içeren etkinliklerden uzak durulmalıdır.

• Uyumadan önce uykuyu kolaylaştıran uygulamalar (süt içilmesi, klasik müzik dinleme vb.) yapılmalıdır (40,41).

Tartışma

Zihinsel yetersizliği olan çocuklarda en sık karşılaşılan; gece uyanma, sabahları erken kalkma, ebeveyn ile birlikte yatma ve uyumaya direnç gösterme gibi uyku sorunları yaşadıkları belirlenmiştir (32). Uyku sorunlara yönelik, kaliteli uyku eğitim programı ile ilgili yapılan araştırmalar ve programının etkili olduğu sonucuna varılmıştır Austin ve ark. (42) tarafından yapılan bir çalışmada ise 3-7 yaş aralığında gelişimsel yetersizliği olan çocuğa sahip altı ebeveynin katılımı ile uyku eğitimi gerçekleştirmişlerdir. Araştırmada çocukların uykuya direnme ve gece uyanma davranışlarında azalma amaçlanmıştır. On beş hafta süre ile devam eden araştırmanın sonuçları, çocukların uyku sorunlarında azalma olduğunu göstermiştir (42). Benzer bir uyku eğitimi programının grup ya da bireysel olarak sunulması sonucundaki etkileri karşılaştırılmıştır. En geniş katılımcı grubuyla gerçekleştirilmiş olan bu çalışmaya, yaşları 2-10 arasında değişen ve otizm spektrum bozukluğu (OSB) tanısı almış çocuk sahibi 80 ebeveyn katılmıştır. Araştırmanın sonuçları uyku eğitimlerinin uyuma süreleri üzerine olumlu etkisi olduğu belirlenmiştir (43). Yapılan başka bir çalışmada ise toplam 40 OSB tanılı 3-5 yaş arası çocuk ve ebeveynleri uyku eğitim programına dahil edilmiştir. Çocukların ebeveynlerine sekiz haftalık olmak üzere beş oturumluk kaliteli uyku program bireysel olarak verilmiştir. Program sonucunda çocukların uyku sorunlarında azalmaları olduğu belirlenmiştir (44). Beş OSB ve 7 Fragile X sendromu olan çocuk sahibi 12 ebeveyn ile aile eğitimine (kardeş ve diğer üyeler) dayalı uyku eğitiminin etkililiğini incelemişlerdir. Uyku sorunları, davranışsal stratejileri, uyku zamanı rutinleri, sönme uygulamaları hakkında eğitim verilen çalışmada, katılımcılar arası çoklu başlama düzeyi modeli kullanılmıştır. Araştırmanın sonunda çocukların gece uyanma ve birlikte uyuma davranışlarında azalmalar olduğu belirtilmiştir (45). Başka bir çalışmada küçük grup düzenlemesi biçiminde sunulan uyku eğitimi programının etkililiği incelenmiştir. Gruplar 3-5 kişilik aile katılımlarıyla gerçekleştirilirken çalışmaya toplam 20 OSB çocuk sahibi aile katılmıştır. Çocukların yaşları 3-10 arasında değişmektedir. Araştırmanın sonuçları uyku eğitimi programının, çocukların hem uyku davranışları hem de gün içindeki davranışları ile ailelerin stres düzeyleri üzerinde olumlu etkileri olduğunu göstermektedir (46).

Sonuç

Uyku sorunları her yaşta ve her dönemde görülebilen bir durumdur. Özellikle zihinsel engelli çocuklarda, ve annelerinde kalıcı etkiler bırakan, çevresini de etkileyen bir durumdur. Zihinsel engelli çocuk ile annelerine uyku kalitelerini artırmaya yönelik kaliteli uyku öneri programlarının uygulanması ve annelere uyku hijyenine (fizyolojik, psikolojik ve çevresel faktörler) yönelik eğitimlerin verilmesi hem kendilerinin hem de çocuklarının uyku sorunların azaltılmasına yardımcı olacaktır.