Giriş

Okul çağı çocuklarının sağlıklı büyüme ve gelişmelerinin sürdürülebilmesi, fiziksel ve emosyonel iyiliği için kaliteli ve yeterli uyku uyuması önemlidir (1). Literatürde okul çağı çocuklarının günlük 10-11 saat uykuya gereksinimi olduğu bildirilmektedir (2). Türkiye’de ise, okul çağı çocuklarında büyümenin izlenmesi projesi (TOÇBİ) araştırma sonuçlarına göre 6-12 yaş grubu çocukların günlük uyku süresi ortalamaları erkeklerde 9,65, kızlarda ise 9,67 saat olarak saptanmıştır (3). Okul çağı çocuklarının yeterli uyumadıklarında olumsuz birtakım sorunların ortaya çıktığını gösteren birçok çalışma mevcuttur (4-7). Özelikle yetersiz ve kalitesiz uykunun çocuğun dikkat, öğrenme süreci, akademik ve bilişsel alanlarını olumsuz etkilendiği bilinmektedir (6). Uyku problemi olan çocuklarda duygudurumunda bozulma, davranış değişiklikleri ve gün içinde uyuklama görülebilmektedir (1). Cagle (8) çocukların %25’inin yatağa yatma, uykuya dalma ve uykuyu sürdürmede güçlük yaşadığını belirtmiştir. Ayrıca okul çağı çocuklarında uyurgezerlik, kabus görme, diş gıcırdatma, horlama, gece korkuları, sesli nefes alıp verme gibi uyku sorunları olduğunu da saptamıştır.

Yapılan araştırmalar okul çağı çocuklarının artan ödevler, geç yatma, hafta sonları uyku saatini değiştirme, uzun süreli televizyon izleme ve bilgisayar kullanma gibi nedenlerden dolayı yeterince uyumadığını, dolayısıyla uyku düzeninin bozulduğunu, uyku alışkanlıklarının değiştiğini göstermektedir (9,10). Literatürde adölesanlar ile yapılan bir çalışmada yetersiz uykunun biyolojik, psikososyal ve çevresel nedenlerden kaynaklandığı, çevresel nedenler arasında ise kontrolsüz televizyon izleme alışkanlıkları, mobil cihazlar, bilgisayar ve video oyunları gibi nedenler sıralanmıştır (11).

Televizyon izleme alışkanlıklarının uyku düzenini bozan önemli etkenlerden biri olduğu bilinmektedir. Uzun süreli televizyon izleme çocuklarda yatmaya karşı direnç gösterme, uykuya dalmada güçlük, uyku anksiyetesi, korku, kabus görme, gece uyanma ve uyku süresinin kısalması gibi uyku kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir (12).

Okul çağı çocuklarında uyku alışkanlıklarının ve televizyon izleme durumlarının değerlendirilmesi önemlidir. Bu değerlendirmede okul sağlığı hemşirelerinin görevi yadsınamaz. Okul sağlığı hemşireleri uykunun geliştirilmesi ve uyku bozukluklarının önlenmesine yönelik çocuklara ve ailelere rehberlik etmektedir. Bu kapsamda okul çağı çocuklarının televizyon izleme durumları ve uyku alışkanlıklarının belirlenmesi önemlidir (13). Bu çalışma ilkokul öğrencilerinin televizyon izleme durumları ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. İlkokul öğrencilerinin televizyon izleme durumları ve uyku alışkanlıklarının değerlendirilmesi okul çağı çocuklarına yapılacak hemşirelik girişimlerinin planlanmasında rehber olacaktır.

Gereç ve Yöntem

Araştırma tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırmanın verileri Aralık-Şubat 2017 tarihleri arasında rastgele örnekleme yöntemi ile belirlenen Tokat ilinde bir ilkokulda okuyan 6-11 yaş arası (1., 2., 3., ve 4. sınıf) öğrencilerin ebeveynleri ile yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak ev ziyaretleri ile toplanmıştır. Araştırmaya alınan ilkokul, tam gün eğitim vermekte ve 412 öğrenciden oluşmaktadır. Araştırmada örneklem seçimine gidilmeyip evreni temsil edecek en uygun sayıyı belirleyecek şekilde evrenin %30’una ulaşılması planlanmıştır (14). Veriler araştırmaya katılmayı kabul eden 299 ebeveynden toplanmış olup ve araştırmaya katılım hızı %73’dür.

Verilerin toplanmasında literatür doğrultusunda araştırmacılar tarafından hazırlanan kişisel bilgi formu, televizyon izleme alışkanlıklarını belirlemeye yönelik bilgi formu ve Owens ve ark. (15) tarafından geliştirilen, Perdahlı Fiş ve ark. (16) tarafından Türkçe geçerlilik ve güvenirliği yapılan Çocuk Uyku Alışkanlıkları Anketi (ÇUAA) kullanılmıştır.

Kişisel bilgi formu: Ebeveynin yaşı, cinsiyet, ekonomik durum, eğitim ve çalışma durumu; çocuğun yaş, cinsiyet, sınıf, okul başarısı ve kendine ait odasının olup olmadığını belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır.

Televizyon izleme alışkanlıklarını belirlemeye yönelik bilgi formu: Çocukların ve ebeveynin televizyon izleme alışkanlıklarını belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır. Evdeki televizyon sayısı, televizyonun açık kalma süresi ve en çok hangi saatlerde televizyon izlendiğini içeren sorular yer almaktadır.

Çocuk Uyku Alışkanlıkları Anketi: 2000 yılında Owens ve ark. (15) tarafından geliştirilen ÇUAA, 2010 yılında Perdahlı Fiş ve ark. (16) tarafından Türkçe geçerlilik ve güvenirliği yapılmıştır.

Ölçek çocukların uyku alışkanlıklarını ve uyku ile ilişkili sorunlarını belirlemektedir. Ölçekte yatma zamanı direnci (1, 3, 4, 5, 6, 8. madde), uykuya dalmanın gecikmesi (2. madde), uyku süresi (9, 10, 11. madde), uyku kaygısı (5, 7, 8, 21. madde), gece uyanmaları (16, 24, 25. madde), parasomniler (12, 13, 14, 15, 17, 22, 23. madde), uykuda solunumun bozulması (18, 19, 20. madde), gün içinde uykululuk (26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33. madde) şeklinde sıralanan sekiz alt boyut tanımlanmıştır. Ölçek, ebeveyn tarafından geriye dönük olarak doldurulmaktadır. Ebeveynden çocuğun uyku alışkanlıklarını bir önceki hafta üzerinden değerlendirmesi istenmektedir. Ölçekteki maddeler genellikle (3 puan), bazen (2 puan) ve nadiren (1 puan) şeklinde kodlanmaktadır. Ölçekte 1, 2, 3, 10, 11 ve 26. maddeler ters kodlanmaktadır. Toplamdan elde edilen 41 puan kesim noktası olarak kabul edilmektedir. Bu puanın üzerindeki değerler “klinik düzeyde anlamlı” olarak değerlendirilmektedir. Ölçekte ayrıca çocuğun uyku alışkanlıkları ile ilgili açık uçlu üç soru (yatma saati, bütün gün boyunca uykuda geçirdiği süre, gece uyandığında uyanık kaldığı süre) bulunmaktadır. Ölçeğin geçerlilik ve güvenirlilik çalışmasında Cronbach alfa güvenirlik katsayısı 0,78 olarak tespit edilmiştir (16). Bu çalışmada ölçeğin Cronbach alfa güvenilirlik katsayısı 0,71 bulunmuştur.

Araştırmanın etik açıdan uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla Ankara Üniversitesi Etik Kurulu’ndan 31/10/2016 tarih ve 23/299 sayılı izin alınmıştır. Araştırmaya katılacak ebeveynlere gerekli bilgiler verilmiş, istedikleri zaman araştırmadan çekilebilecekleri belirtilmiş ve gönüllü olan ebeveynlerden onam alınmıştır. ÇUAA’nın kullanımı için Perdahlı Fiş’ten (16) izin alınmıştır.

İstatistiksel Analiz

Verilerin kodlanması ve değerlendirilmesi bilgisayar ortamında yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi yüzde, ortalama ve standart sapma, frekans, ANOVA analizleri ile yapılmıştır. İstatistiksel analizlerde önemlilik seviyesi p<0,05 kabul edilmiştir.

Bulgular

İlkokul öğrencilerinin uyku ve televizyon izleme alışkanlıklarını değerlendirmek amacı ile yapılan çalışmada bulgular; kişisel tanımlayıcı özelliklere ait bulgular, televizyon izleme alışkanlıklarına ait bulgular ve uyku alışkanlıkları anketine ait bulgular şeklinde 3 alt başlıkta sunulmuştur.

Kişisel Tanımlayıcı Özelliklerin Dağılımı ile Çocuk Uyku Alışkanlıkları Anketi Bulguları

Çocukların yaş ortalaması 8,64±1,16, ebeveynlerin yaş ortalaması 35,55±6,23’tür. Çocuğun okuldaki başarısına göre ÇUAA toplam puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (f=4,504, p=0,012). Bu farklılığın okul başarısı iyi olan çocuklar ile okul başarısı orta olan çocukların karşılaştırılmasından kaynaklandığı saptanmıştır. Çocukların ve ebeveynlerin kişisel tanımlayıcı özelliklerine ait bulgular ve kişisel tanımlayıcı özelliklere göre ÇUAA toplam puan analiz sonuçları Tablo 1’de verilmiştir.

Televizyon İzleme Alışkanlıklarının Dağılımı ile Çocuk Uyku Alışkanlıkları Anketi Bulguları

Ebeveynler evde televizyonun günlük ortalama 5,62 saat açık kaldığını ifade etmişlerdir. Çocuklarının televizyonda izlemeyi tercih ettikleri programları sırasıyla; çizgi film (%82,9), çocuk programı (%58,2) ve yarışma (%47,8) şeklinde sıralamışlardır. Çocukların ve ebeveynlerin televizyon izleme alışkanlıklarına ait bulgular ve televizyon izleme alışkanlıklarına göre ÇUAA toplam puan analiz sonuçları Tablo 2’de verilmiştir.

ÇUAA toplam puanı ile çocuğun hafta içi televizyon izleme süresi, ebeveynin televizyon izleme süresi, çocuğun televizyon izlemeyi ne zaman tercih ettiği ve çocuğun televizyon kapatılınca tepkileri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu saptanmıştır (sırasıyla; f=45,87, p=0,004; f=35,23, p=0,016; f=44,34, p=0,002; f=47,31, p=0,003).

Çocuk Uyku Alışkanlıkları Anketi Alt Boyutlarına İlişkin Bulgular

ÇUAA’dan alınan ortalama puan 47,92±8,18 (minimum: 34; maksimum: 82) bulunmuştur. Çocukların akşam yatma saati ortalaması 21,53±0,60, uyuma süreleri ortalaması 9,37±0,94 saat ve sabah uyanma saati ortalaması 7,19±0,34 olarak bulunmuştur. Ebeveynler çocuklarının gece uyandığında ortalama 4,36±6,22 dakika uyanık kaldığını ifade etmişlerdir. ÇUAA alt boyutları puan ortalamaları ile bağımsız değişkenler arasında anlamlı fark olup olmadığı incelenmiş ve bulgular Tablo 3’de verilmiştir.

Sosyo-demografik özellikler ve televizyon izleme alışkanlıklarına göre ÇUAA alt boyutlarından gece uyanmaları alt boyutu hariç, diğer alt boyutlardan en az bir tanesi arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0,05). Uyku bozukluğu ile en çok hafta içi televizyon izleme süresi arasında fark saptanmıştır (Tablo 3).

Tartışma

Çalışmadan elde edilen sonuçların okul çağı çocuklarına doğru televizyon izleme alışkanlıkları kazandırmak ve uyku problemlerini önlemek için sunulacak hizmetlerde rehberlik edeceği düşünülmektedir. Çalışmada toplam ÇUAA puan ortalamasının 47,92 olduğu tespit edilmiştir. ÇUAA’ya göre toplam puan ortalamasının 42 ve üstünde olması, çocukların klinik olarak anlamlı düzeyde uyku problemleri yaşadığını göstermektedir (16). ÇUAA’nın kesme puanına göre çalışmamızda çocukların %76,6’sında uyku sorunu olduğu saptanmıştır. Bizim bulgularımıza benzer şekilde Tarakçıoğlu ve ark. (17) 6-16 yaş aralığındaki çocuklarda uyku sorunu olup olmadığını değerlendirdikleri çalışmalarında, deney grubunun %90’ında, kontrol grubunun ise %66,7’sinde uyku sorunu olduğunu saptamışlardır.

Kabus görme, uykusuzluk, uyuya kalma, yatma saati direnci, uykuya dalmada zorluk, uyku süresinin kısalığı gibi uyku problemleri çocuklarda yaygın olarak görülmektedir (18,19). Bu problemlerin nedenlerinden biri televizyon izleme alışkanlıklarıdır. Literatürde televizyon izleme süresi arttıkça, uyku süresinin azaldığını gösteren birçok araştırma mevcuttur (20-22). 1999-2014 yılları arasında yapılan bir sistematik derlemede değerlendirilen 42 araştırmadan 32’sinde televizyon izleme ve uyku arasında olumsuz ilişki olduğu ifade edilmiştir (11). Bizim çalışmamızda da hafta içi televizyon izleme süresi ile uykuya dalmanın gecikmesi, yatma zamanına direnç, uyku süresi ve parasomni alt boyutları arasında fark saptanmıştır ve literatür bulguları ile uyumlu olduğu belirlenmiştir.

Çocuklarda televizyon başında geçirilen sürenin artması, uyku düzenlerini bozmakta ve uyku alışkanlıklarını değiştirmektedir (23,24). Normal bir okul çocuğunun günlük ortalama uyku süresinin 10-11 saat olması gerektiği bildirilmektedir (2). Ülkemizde yapılan TOÇBİ sonuçlarına göre çocukların günlük uyku süresinin ortalama 9,66 saat olduğu saptanmıştır (3). Çalışmamızda ise çocukların günlük ortalama uyku süreleri 9,37 saat (minimum: 6 saat; maksimum: 12 saat) olarak saptanmıştır. Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Uyku Vakfı günlük 9 ila 11 saat arası uykuyu tavsiye etmektedir. Yedi saatten az veya 12 saatten fazla uykuyu ise sağlıklı görmemektedir (2).

Çalışmamızda akademik başarısı iyi olan çocukların daha az uyku problemi yaşadıkları saptanmıştır. Literatürde çocukluk çağında yetersiz uykunun bozulmuş akademik performans ile ilişkili olduğu vurgulanmaktadır. Yetersiz uyku, okul çocuklarında öğrenme ve dikkat bozukluğuna neden olmaktadır. Böylece akademik performans olumsuz etkilemektedir (4-7,25).

ÇUAA toplam puanı ile çocuğun hafta içi televizyon izleme süresi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmıştır. Araştırmaya katılan çocuklar (%33,4) hafta içi 2 saat ve üzeri televizyon izlemektedir. İlköğretim öğrencilerinde yapılan bir araştırmada öğrencilerin %47’sinin günde 2 saat ve üzeri televizyon izledikleri saptanmıştır (26). Başka bir çalışmada çocukların %47,7’sinin 2 saat ve üzeri televizyon izlediği belirlenmiştir (27). Literatürde hafta içi televizyon izlemenin hafta sonuna kıyasla daha kısa uyku süresi ile ilişkili olduğunu vurgulamıştır (20,28).

Garmy ve ark. (29) daha az uyumanın günde iki saatten fazla televizyon izleme ile ilişkili olduğunu ve 10 yaşındaki çocukların günlük ortalama 9 saate kadar uyuduklarını belirtmişlerdir. Bleakley ve ark. (30) çalışmalarında çocukların günlük ortalama 3 saat televizyon izlediğini saptamıştır. Cespedes ve ark. (22) artan televizyon izleme süresinin uyku süresini azalttığını saptamıştır. Ayrıca literatürde hafta sonu televizyon izleme süresinin hafta içine kıyasla daha da fazla olduğu belirtilmektedir (12,28). Bizim çalışmamızda da benzer bulgu dikkat çekmektedir. Ayrıca daha fazla televizyon izlemenin uyku bozuklukları için risk faktörü olduğu belirtilmektedir (28). Brockmann ve ark. (19) çocuğun yatak odasında televizyonun olmasını ve bu nedenle çocuk daha çok televizyon izliyorsa, uyku kalitelerinde belirgin bir düşme, uyku esnasında kabuslar görme, uykuda konuşma ve uyuyamama gibi sorunlar yaşadığını ifade etmiştir. Bizim çalışma grubumuzun da %76’sının uyku sorunu olduğu saptanmıştı. Kontrolsüz televizyon izlemekten kaynaklanan uyku sorunlarının engellenmesi için, televizyon başında geçirilen sürenin azaltılması ve ebeveyn kontrolünde planlanması gerekmektedir. Sadece televizyon izlemekten kaynaklı uyku sorunları basit önlemler ile azaltılabilir. Bu sayede çocukların daha kaliteli uyku uyumaları sağlanabilir.

Literatürde ebeveynlerin televizyon izleme süresi ile çocuk uyku alışkanlıkları arasında ilişki olduğunu vurgulamaktadır (18,30). Çalışmamızda ebeveynlerin %35,1’inin 2 saat ve üzeri televizyon izlediği ve çocuk uyku alışkanlıkları anketi puanları arasında anlamlı fark saptanmıştır. Çalışmamız sonuçlarına paralel olarak, Akkuş ve ark. (27) çalışmalarında annelerin %41,3’ünün, babaların %48,4’ünün 2 saat ve üzeri televizyon izlediğini, Bleakley ve ark. (30) ebeveynlerin ortalama 4 saat televizyon izlediklerini, Owens ve ark. (18) ebeveynlerin hafta içi ortalama 2,09±1,47 saat, cumartesi 2,13±1,50 ve pazar 2,18±1,56 saat televizyon izlediklerini saptamışlardır. Ebeveynlerin televizyon izleme alışkanlıklarının, çocukların televizyon izleme alışkanlıklarını etkileyebileceği düşünülmektedir.

ÇUAA toplam puanı ile çocuğun televizyon izlemeyi tercih ettiği zaman arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır. Çocukların %36,1’i annesi iş yaparken televizyon izlemeyi tercih ettiklerini belirtmiştir. Benzer şekilde, Akkuş ve ark. (27) çalışmalarında çocukların %35,5’inin anneleri iş yaparken televizyon izlediklerini saptamıştır. Çocukların televizyon izlemeyi en çok anneleri iş yaparken tercih etmelerinin nedeni, televizyon izleme davranışlarında ebeveynlerin davranışlarının önemli etkisi olduğunu düşündürmektedir.

ÇUAA toplam puanı ile çocuğun televizyon kapatılınca tepkileri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu ve ÇUAA alt boyutlarından olan yatma zamanı direnci, uyku kaygısı, uykuda solunum bozulması ve gün içinde uykululuk ile anlamlı fark yarattığı saptanmıştır. Çalışmamızda çocukların çoğunluğu (%60,5) televizyon kapatılınca önemsememekte ve %23,4’ü tekrar açılmasını istemektedir. Akkuş ve ark. (27) televizyon kapatılınca çocukların %46,4’ünün önemsemediğini, %19,4’ünün ağladığını, %12,9’unun tekrar açılmasını istediğini ifade etmiştir. Çocukların televizyon kapatılınca tepki göstermeleri onların televizyon izlemeyi sevdiklerini ve daha çok televizyon izlemek istediklerini düşündürmektir. Bu nedenle çocukların yatma zamanına direnç göstermesi, uyku kaygısı yaşaması, uykuda solunum sıkıntısı çekmesi ve gün içinde uykululuk yaşaması kaçınılmaz bir sonuç olarak düşünülebilir. Çocukların %46,5’inin ise televizyon kapatıldığında umursamaması, onlara ve ebeveynlere verilecek eğitim ile televizyon izleme süresinin kolaylıkla azaltılabileceğini, olumlu televizyon izleme alışkanlıkları kazandırılabileceğini düşündürmektedir.

Çalışmamızda ebeveynin gelir durumu, eğitim durumu ve çocuğun okul başarısı ile ÇUAA alt boyutlarından yatma zamanı direnci ve uyku süresi arasında anlamlı fark bulunmuştur. Televizyon izleme alışkanlıkları ile, gece uyanmaları hariç, en az bir uyku bozukluğu arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır. Uyku bozukluğu ile en çok, hafta içi televizyon izleme süresi arasında fark saptanmıştır. Literatürde de bizim çalışmamız ile benzer şekilde, çocukların televizyon izleme özelliklerinin çoğu, en az bir tür uyku bozukluğu ile ilişkili bulunmuştur (18). Uyku bozuklukları ile ilişkili olan televizyon izleme alışkanlığının başında televizyon izleme süresinin artması ve yatak odasında televizyon bulunması gelmiştir (18,28). Televizyon izlemekten en çok etkilenen uyku bozukluğu ise yatma zamanı direnci, uykuya dalmanın gecikmesi ve uyku kaygısı olarak belirlenmiştir (18). Garrison ve Christakis (31) çalışmalarında, en sık görülen uyku sorununun gecikmiş uyku başlangıcı olduğunu saptamıştır.

Sonuç

Çalışma, çocukların klinik olarak anlamlı düzeyde uyku problemi yaşadıklarını göstermektedir. Kişisel tanımlayıcı özellikler ve televizyon izleme alışkanlıkları ile uyku bozukları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklar bulunmuştur. Özellikle hafta içi televizyon izleme süresinin artmasının, çocukların daha çok uyku bozukluğu yaşamalarına neden olduğu saptanmıştır.

Bu araştırmanın sonuçları çocuklarda televizyon izleme zamanını azaltmaya yönelik müdahalelerde bulunulması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kontrolsüz televizyon izleme uyku problemlerinin göstergesidir. Çocukların televizyon izleme durumları ve ebeveynlerin bu konudaki bilgi, tutum ve davranışları saptanmalı, hem çocuklara hem de ebeveynlere optimal uyku konusunda eğitimler verilmelidir. Çocuklarının sağlıklı yaşam biçimi elde etmeleri için sağlıklı uyku alışkanlıkları gereklidir. Okul sağlığı hemşireleri çocukların sağlıklı yaşam biçimi geliştirmelerinde ve sağlıklı yaşam biçimi benimsemelerinde sorumluluk almalıdırlar.

Etik

Etik Kurul Onayı: Ankara Üniversitesi Etik Kurulu’ndan 31/10/2016 tarih ve 23/299 karar sayılı onay alınmıştır.

Hasta Onayı: Araştırmaya katılan ebeveynlerden aydınlatılmış onam alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: A.Ö., T.A.S., A.T., Dizayn: A.Ö., T.A.S., A.T., Veri Toplama veya İşleme: A.Ö., T.A.S., Analiz veya Yorumlama: A.Ö., T.A.S., Literatür Arama: A.Ö., T.A.S., A.T., Yazan: A.Ö., T.A.S., A.T.

Çıkar Çatışması: Bu makalenin hazırlanmasında hiçbir çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Finansal Destek: Bu makalenin hazırlanmasında hiçbir finansal destek sağlanmamıştır.